ถ้ำชาดีบุก

        ตั้งแต่สมัยโบราณ คนโบราณก็รู้จักใช้ถ้ำดีบุกในการเก็บรักษาใบชา และนำใบชาบรรจุลงในถ้ำดีบุกแล้วส่งออกขายไปยังญี่ปุ่นและแถบเอเชียอาคเนย์ ทำให้『วิถีชา/茶道』และ『ถ้ำชาดีบุก/锡茶罐』ของเมืองจีนได้รับความนิยมและแพร่หลายในประเทศเหล่านี้ตราบจนถึงปัจจุบัน

▲「ถ้ำชาดีบุก/锡茶罐」: ผลงานของ “เสิ่นฉุนโจว/沈存周” (ปี 1629-1709) นักผลิตเครื่องดีบุกในยุคต้นราชวงศ์ชิง เป็นนักสร้างสรรค์ที่มากด้วยฝีมือทั้งทางหัตถกรรมและศิลปกรรม

        ดีบุกมีคุณลักษณะเด่นด้านการเย็นตัวและการถ่ายเทความร้อน มีลักษณะพิเศษเฉพาะในการตีขึ้นรูปได้ง่าย ทำให้โลหะโบราณตัวนี้ถูกมนุษย์นำมาใช้เป็นประโยชน์เป็นเวลาอันยาวนานมาแล้ว มีคำกล่าวโบราณที่บรรยายถึงเครื่องดีบุกว่า「บรรจุน้ำน้ำใสหวาน บรรจุเหล้าเหล้าหอมกรุ่น เก็บใบชารสไม่เปลี่ยน จัดดอกไม้สวยสดนาน / 盛水水清甜 , 盛酒酒香醇 , 儲茶味不變 , 插花花長久」การเป็นวัตถุดิบของเครื่องใช้ในชีวิตประจำวัน ดีบุกเริ่มแรกถูกนำมาทำเป็นถ้ำดีบุกเพื่อเก็บรักษาใบชา และทำเป็นจานรองจอกชา

▲ถ้ำใบชาผลิตจากดีบุก【ยุคชิง】

▲จานรองจอกชาผลิตจากดีบุก【ยุคชิง】

        เครื่องดีบุกเป็นศิลปะหัตถกรรมโบราณแรกเริ่มโดยสามารถย้อนอดีตถึงก่อนคริสตกาล 2700 ปี และในพื้นที่ทั่วโลกต่างก็มีการบันทึกที่เกี่ยวกับเครื่องดีบุก : สมัยราชวงศ์ที่สิบแปดแห่งอียิปต์ (ก่อนคริสตกาล 1580-1350 ปี) กำไรดีบุกและคนโทศักดิ์สิทธิ์ทำจากดีบุกที่ค้นพบในพีรามิดเป็นเครื่องดีบุกที่เก่าแก่ที่สุดในโลกที่รู้จักกัน ; ในพระราชวังญี่ปุ่น เหล้าราชสำนักที่หมักอย่างประณีตล้วนจัดเก็บบ่มอยู่ในภาชนะที่ทำจากดีบุก ; ราชสำนักของอังกฤษและเยอรมันก็ชอบใช้ภาชนะทำจากดีบุกมาเก็บบ่มเบียร์ ; จักรวรรดิโรมันเป็นอารยธรรมแรกสุดที่นำภาชนะเครื่องดีบุกใช้เป็นภาชนะในครัวเรือนอย่างกว้างขวาง ; ส่วนในเมืองจีนสมัยโบราณ ผู้คนก็รู้จักนำแผ่นดีบุกวางไว้ที่ก้นบ่อน้ำเพื่อการทำให้น้ำบริสุทธิ์กันแล้ว 

        ดีบุกมีจุดหลอมเหลวต่ำเมื่อเทียบเคียงกับธาตุโลหะอื่นๆคือประมาณที่ 240˚C เป็นโลหะเนื้ออ่อน ดังนั้นจึงจำเป็นต้องผสมกับโลหะอื่นผลิตเป็นเป็นโลหะดีบุกผสม แล้วจึงสามารถนำมาผลิตเป็นเครื่องดีบุกได้ ในยุคปี 1770s ชาวอังกฤษได้คิดค้นประดิษฐ์โดยการนำดีบุกผสมกับทองแดงและพลวงได้เป็นโลหะผสมที่เรียกว่า『Britannia Metal』แล้วถูกนำมาผลิตเป็นเครื่องดีบุกอย่างกว้างขวาง

▲เปรียบเทียบกับธาตุโลหะอื่นๆแล้ว ธาตุแท้ที่พิเศษเฉพาะของดีบุกที่แม้อ่อนนิ่มแต่หนักแน่น มีคนกล่าวว่าเสน่ห์ของเครื่องดีบุกเก่าก็คือความมันเงาผิวที่เรียบง่ายมีพลังที่สะสมผ่านกาลเวลา ยิ่งเก่ายิ่งมีรสชาติ 

        การพัฒนาเครื่องดีบุกเมืองจีนเริ่มต้นขึ้นในยุคราชวงศ์หมิงช่วงรัชสมัยหย่งเล่อ(ปี 1403-1424) พื้นที่หลักที่ทำการผลิตอยู่ที่หยินหนาน กว่างตง ซานตง ฝูเจี้ยน เป็นต้น ด้านหนึ่ง เนื่องจากดีบุกไม่ถูกจำกัดโดยฐานันดร เหล่าปัญญาชนสามารถใช้ผลิตภัณฑ์เครื่องดีบุกอย่างตามใจฉัน อีกด้านหนึ่ง เทคโนโลยีทางหัตถกรรมเครื่องดีบุกมีความชำนาญการมากขึ้น การทำเลียนแบบหัตถกรรมอื่นๆจนสามารถผลิตเครื่องดีบุกได้ตามความต้องการในรูปแบบหลากหลาย

▲ภาชนะชาผลิตจากดีบุก【ยุคชิง】

▲เครื่องดีบุกแบบดั้งเดิมล้วนใช้มือในการตีผลิตออกมา แต่เมื่อเข้าสู่ยุคอุตสาหกรรมและการเกิดขึ้นของผลิตภัณฑ์อลูมิเนียมและสแตนเลส การผลิตเครื่องดีบุกแบบดั้งเดิมยิ่งมายิ่งถูกทำให้ไม่มีความสำคัญ จนทุกวันนี้ได้กลายเป็น「งานเลี้ยงอำลา」ไปแล้ว

▲การผลิตเครื่องดีบุกแบบดั้งเดิม อันเนื่องจากเต็มไปด้วยอารมณ์ความรู้สึกและความทรงจำของนักปราชญ์นานมาแล้ว มีความสุนทรียะที่เครื่องจักรไม่สามารถทดแทนได้

     
        ดีบุกเป็นโลหะที่ไม่เป็นพิษต่อร่างกาย มีความอ่อนตัวสูง มีความเหนียวทำให้เป็นแผ่นบางได้ มีความต้านทานต่อการกัดกร่อนสูง อัตราการซึมผ่านอากาศต่ำมาก เป็นสื่อนำความร้อนได้ดี ไม่มีกลิ่นแปลกปลอมของโลหะ จากโบราณกาลตราบจนถึงปัจจุบัน ถ้ำชาดีบุกถูกยอมรับว่าเป็นภาชนะที่เก็บรักษาความสดของใบชาให้ยาวนานได้เยี่ยมยอดที่สุด เป็นเพราะลักษณะเด่นของถ้ำชาดีบุก :

        1. การปิดผนึกแน่นละเอียดแม่นยำ 
        ฝาถ้ำและตัวถ้ำสามรถทำได้อย่างละเอียดประณีต ไม่จำเป็นต้องใช้อุปกรณ์เสริมช่วยในการปิดผนึกให้แน่น ก็ยังสามารถปิดผนึกได้อย่างดีเยี่ยม กระบวนการปิดฝาเสมือนลูกสูบที่แม่นยำค่อยๆเคลื่อนตัวลงมา หลังฝาปิดมิดชิดแล้ว รูปลักษณ์ภาชนะรวมตัวเป็นเนื้อเดียวกัน กีดขวางความชื้นและกลิ่นแปลกปลอมซึมผ่านเข้าไป และเกิดผลในการเก็บกลิ่นหอมชาไว้

▲ฝาถ้ำและตัวถ้ำของถ้ำดีบุกสามารถปิดผนึกแน่นอย่างมิดชิด อากาศและความชื้นไม่สามารถซึมผ่านเข้าไป ทำให้ใบชาไม่เกิดการออกซิเดชั่น กลิ่นและรสของชาจะไม่เปลี่ยน

        2. ความสามารถในการรักษาความสด
        ตัวถ้ำดีบุกสามารถดำรงไว้ในสภาวะค่อนข้างเย็นภายใต้อุณหภูมิคงที่ ใบชาจึงสามารถคงความสดไว้ได้นาน คุณภาพชาไม่เปลี่ยน

        3. คุณค่าทางศิลปกรรมและสุนทรียภาพ
        ถ้ำดีบุกสามารถทำการแกะสลักออกมาเป็นลวดลายรูปลักษณะตามอำเภอใจ รูปดอกไม้ นก ทิวทัศน์และตัวอักษร เป็นต้น แสดงออกทางศิลปะได้อย่างเต็มที่ เส้นสายที่แกะสลักออกมาดูมีชีวิตชีวา ทรงเลอค่าในการเก็บรักษาไว้ยิ่งนัก

▲ถ้ำชาดีบุกแกะสลักภาพตัวอักษร【ยุคต้นชิง】

▲ชุดถ้ำใบชาดีบุกทรงดอกแคร็ปแอ็ปเปิล(海棠式)แกะลวดลายฝังทองแดงเคลือบทอง-เก็บรักษาที่ “ฉาชี่ซานฝาง/茶器山房”【ยุคปลายชิง】 

        ตราบเท่าถึงทุกวันนี้ ยังไม่สามารถหาหลักฐานอ้างอิงและยืนยันถ้ำชาดีบุกที่ผลิตเพื่อราชสำนักและผลิตจากสำนักหลวง แต่พิพิธภัณฑสถานกู้กงปักกิ่งได้เก็บรักษาถ้ำชาดีบุกที่ใช้ในราชสำนักราชวงศ์ชิงเป็นจำนวนมากโดยไม่มีข้อโต้แย้งใดๆ จากวารสาร《จื่อซากู้กง/故宫紫砂》ของสำนักพิมพ์พระราชวังต้องห้าม หวังเจี้ยนฮวา(王建华)เป็นหัวหน้าบรรณาธิการ ได้บันทึกไว้ว่า : ถ้ำชาที่ใช้มากที่สุดในพระราชวังราชวงศ์ชิงนอกจากเป็นวัสดุจื่อซาแล้ว ก็ต้องนับที่ผลิตจากวัสดุดีบุกรวมเข้าไปด้วย อันเนื่องจากคุณสมบัติพิเศษของการเก็บชาที่โดดเด่น รูปแบบที่สวยสดุดตา และลายแกะสลักตกแต่งที่สัมผัสกลมกลืนกับชา จึงกลายเป็นภาชนะที่ขาดมิได้บนโต๊ะชาของพระราชา

▲ถ้ำชาดีบุกพระราชวังราชวงศ์ชิง-เก็บรักษาที่พิพิธภัณฑสถานกู้กงปักกิ่ง

เอกสารอ้างอิง :
1. “纯锡茶叶罐”的用处太神奇了! : https://m.91ddcc.com/t/81896
2. 小叙古意｜锡器 : https://kknews.cc/culture/m3gmkbg.html

3. 手工 锡器 : https://kknews.cc/culture/qyqgmbb.html